Prentbriefkaarten

PRENTBRIEFKAARTEN TOT 1945 IN UDEN EN VOLKEL.
De post als communicatiemiddel.
We kunnen het ons in deze tijd waarin mobiele telefonie, interactieve televisie, internet, email en zelfs “social media” als Facebook, Twitter, Messenger, Instagram en WhatsApp hoogtij vieren moeilijk voorstellen, maar amper honderd jaren geleden, was de post het snelste middel van onderlinge communicatie tussen mensen. Het was in de periode voordat de telefoon een algemeen gebruiksvoorwerp was, zoals blijkt uit het onderstaande telefoonboek van Uden uit 1915 dat uit slechts 16 telefoonaansluitingen bestond:
1 Coenen en Schoenmakers, Fa.
2 Mil, H. v., Timmerman en Houthandel
3 Fruitveiling-Vereniging Algemeen Belang, Bestuur
4 Putten, S. v.d., Fa. v.d. Putten, In granen, enz., Bitswijk,
Rijkstelegraafkantoor
5 Dijk, J.H. v., Medicine Doctor
6 Cohen, L., Veehandel
7 Heuvel, G.J.B.M. v.d., Boomkweeker
8 Peeters v. Heek, G.H., Hôtel "Bellevue", Hoofdstraat 84
9 Peters, Dr. F., Arts
10 Schoenmakers, Jos., Fabrikant van kunstmeststoffen
11 Hengst, Mr. F.A., Kantonrechter
12 Kazerne Kon. Marechaussée
13 Stoomzuivelfabriek "St. Henricus",
Dir. J.G. Wintermans, Telegraafkantoor
14 Vries, A. de, Varkenskoopman
15 Plank, Dr. G.M. v.d., Rijksveearts
16 Kemenade, M.W. v., Notaris, woonhuis
Brief, prentbriefkaart en fotokaart.
Naast de zelf geschreven brief was de prentbriefkaart of ansichtkaart en de fantasiekaart, het correspondentiemiddel bij uitstek voor “Jan-met-de-pet” en zijn familie en kennissen. Tenminste als ze al konden lezen en schrijven. Want het analfabetisme, als gevolg van het gebrek aan scholing, vierde toen nog hoogtij in deze contreien. In de betere kringen werden daarnaast min of meer unieke en dus duurdere fotokaarten verstuurd. Dit waren voornamelijk door dorps- of professionele rondtrekkende fotografen gemaakte foto’s van familieleden of straatgezichten uit het eigen dorp. Veel mensen bewaarden de ontvangen kaarten in fraaie “Photo albums”.
Frappant was de eenvoudige adressering van de poststukken. Een persoonsnaam met plaatsnaam was meestal voldoende. De brievenbesteller, zoals de postbode toen nog werd genoemd, kende bijna alle mensen en adressen in een dorp als Uden.

 

 

Lewieke” is de buurman van Piet Mondriaan.
Voorbeeld van eenvoudige adressering;
de kaart is op 8 september 1904 vanuit Uden verstuurd naar St. Anthonis.
Vooral de teksten op de achterzijde vormen een aardige bron van menselijke hoogte- en dieptepunten en andere wetenswaardigheden. Zo vermelden “Jan en Olga” (Franke-fort-Burgers, LB) op onderstaande Sandtmann-foto “van ons huis” aan haar “ouders, zuster en zwager in Burgers Dierenpark te Arnhem” wanneer zij op bezoek komen “indien vanwege de gladheid de trambus op tijd in Oss is”. Tot slot de geschiedkundige wetenswaardigheid: “die boom is laatst in den storm afgebroken.”
De kaart is op maandag 23 december 1935 verstuurd. De afzender had het volste vertrouwen in de posterijen, want er wordt gemeld dat ze de volgende avond op bezoek komen in Arnhem. Telefoon was er dus zeker niet in huize Frankefort-Burgers.
Inventarisatie Udense prentbriefkaarten.
In de jaren 1983-1984 heb ik een inventarisatie gemaakt van de Udense prentbriefkaarten. Ik ben begonnen met onze eigen collectie en heb vervolgens de verzamelingen van Jan Broekhaus en Marijke Bakker-Bom doorgespit. Tot slot heb ik de omvangrijke collectie van gemeente archivaris Hans Sluijters opgenomen in het bestand.
Bij de inventarisatie heb ik niet alleen naar de afbeelding op de voorzijde van de kaar-ten gekeken. Nee, juist de gegevens op de achterzijde hadden mijn speciale aandacht. In de meeste gevallen zien we de naam en het logo van de drukker en/of uitgever en een nummer. Bij de kaarten die verstuurd zijn geweest heb ik verder de datum van de poststempel genoteerd. Blijkbaar zijn veel van deze kaarten eerder al in het bezit geweest van postzegelverzamelaars, want dikwijls is de postzegel verwijderd, met als gevolg dat de afstempeling niet meer of slechts gedeeltelijk leesbaar is.
Uiteindelijk heeft deze inventarisatie volgens mij geleid tot een vrij compleet overzicht van alle prentbriefkaarten die er tot dan in Uden, Volkel en Odiliapeel zijn uitgebracht. Vrij compleet volgens mij, simpelweg, omdat ik sindsdien slechts weinig aanvullingen heb gevonden. Bovendien zijn dit bijna allemaal slechts aanvullingen in de zin van “het nummer is nog niet bekend, maar de afbeelding wel”.
De fotokaarten van de dorps- en ander fotografen heb ik wel genoteerd, maar wil ik nu buiten beschouwing laten, omdat hiervan nog steeds nieuwe exemplaren worden gevonden. Het betreft vooral foto’s van H.A.O. Sandtmann, zie Sprokkelingen 96, en het Eerste Udensche Foto Atelier, EUFA, van Adriaan Scheepens.

 

 

Deze kaart is vooral interessant door de combinatie van de foto aan de voorzijde en de tekst aan de achterzijde.
Het is het huis van de Franse Mesjeu, waar later kapper Van Hurne woonde, op de splitsing van de Marktstraat en de Pastoor Spieringsstraat.
De periode tot 1945 in Uden.
In dit artikel wil ik me qua aantallen en beschrijvingen beperken tot de periode 1900-1945. Als uitkomst van mijn inventarisatie uit 1983-1984 blijkt dat er in die periode in Uden minstens 810 prentbriefkaarten zijn uitgegeven, hieronder zijn 131 kaarten uit het Vluchtoord. Door nieuwe ontdekkingen moeten deze aantallen inmiddels een beetje naar boven worden bijgesteld.
In die tijd waren er in Uden een aantal winkeltjes waar men o.a. prentbriefkaarten verkocht. Naast deze verkopers waren er de voornamelijk buiten dorpse drukkers.
De duurste prentbriefkaarten zijn die van Kunsthandel Berkers Verbunt uit Asten. Van Uden zijn omstreeks 1910 acht exemplaren uitgegeven door deze uitgever, waarvan een aantal enige tijd later nogmaals met een zwarte opdruk “Groet uit Uden”.
In de eerste twee decennia was J. Smeets in de Marktstraat, ter hoogte van de Oranje-passage, de grootste verkoper. Hij verkocht o.a. kaarten van uitgever La Rivière & Voor-hoeve, kortweg L.R.V. uit Zwolle.
Drukkerij V.d. Heijden & Van Dijk, gevestigd in het huis van de Franse Mesjeu tegenover het postkantoor heeft in dezelfde periode ook een klein aantal fraaie kaarten uitgegeven.
Wed. H. Jansen, Goedkope Winkel, in de Marktstraat (later nr. 13), bracht omstreeks 1917 een mooie serie kaarten uit van J. Bijnen, Photografische Kunsthandel te Waalre.
Er zijn in de tijd een behoorlijk aantal prentbriefkaarten uitgegeven met gelijksoortige nummering, maar zonder de naam van de fotograaf, de drukker en de uitgever.
Th. Verhaak uit Grave, gaf zes zwart-witte kaarten en twee gekleurde kaarten uit.
Uit het vooroorlogse Uden kennen we verder o.a.:
F.L. Hoefs, boekhandel in de Marktstraat (later nr. 15), die in 1931 een serie van elf foto’s van H.A.O. Sandtmann uitgaf in een niet zo geweldige kwaliteit.
A.L. Scheepens in de Marktstraat (later nr. 45) gaf o.a. kaarten uit van Roukes & Erhart, Baarn, kortweg R.E.B.
H.J. van Sleeuwen-v.d. Putten in de Marktstraat (later nr. 12) gaf een tiental kaarten uit van E. & B., zijnde Drukkerij Emrik & Binger te Haarlem.
G.M. van Tongeren in de Kerkstraat, gaf vijf kaarten uit in kleur en zwart-wit van Stern & Schiele, Berlin, kortweg S.S.B.
Joh. Verhoeven in de Kerkstraat, koster van de parochiekerk, verkocht naast allerlei religieuze artikelen o.a. ansichtkaarten.
 
Uden N.Br. Spoorstraat.
Uitg. J. Verhoeven, Koster, Uden.
We herkennen de huidige Prior van Milstraat.
In de tweede helft van de jaren dertig kwam JosPe uit Arnhem in beeld. Hun hoogglanzende ansichtkaarten hebben tientallen jaren het beeld bepaald. Een flink aantal Udense middenstanders hebben de ansichtkaarten van deze uitgever verkocht.
Foto Sandtmann-Peerenboom gaf vanaf ongeveer 1935 glanzende ansichtkaarten uit met nummers gelijkend op kaarten van JosPe uit Arnhem.
Het Vluchtoord voor Belgen.
In de periode van de Eerste Wereldoorlog werden door de Belgen in het Vluchtoord vele honderden prentbriefkaarten en foto’s verstuurd naar het thuisfront. Gedrukt werden er nog veel meer, want nu nog tref je op ruilbeurzen grote aantallen ongebruikte kaarten aan.
Het Vluchtoord had als huisdrukker de Uitgeverij Grafisch Kunstinrichting G. Uiterwijk uit Rotterdam. Hiervan zijn enkele tientallen afbeeldingen bekend. Blijkbaar werden de kaarten steeds bijgedrukt als ze uitverkocht waren, want van de meeste prenten zijn meerdere uitvoeringen bekend.
Daarnaast had de latere Udense dorpsfoto-graaf H.A.O. Sandtmann een fotoatelier op het Vluchtoord. Zijn foto’s zijn een stuk zeldzamer, omdat hij kleinere oplagen afdrukte.
 
Vluchtoord Uden, Vrouwelijk personeel van een eetzaal.
Uitg. C. Uiterwijk, Grafische Kunstinrichting, Rotterdam. Nummer 130.
Studenten en retraitanten.
Vanuit Uden werden naast de normale familiecorrespondentie veel kaarten verstuurd door de studenten en retraitanten vanuit de kloosters van de Ursulinen, de Kruisheren, het Missiehuis en het Retraitehuis.
Van de Zusters Ursulinen kennen we een serie Franstalige kaarten van rond de eeuwwisseling van de eerder genoemde uitgever E. & B.
De meest bekende kaarten van het Klooster en College der E.E. Kruisheeren te Uden zijn die van uitgeverij Brinio uit Rotterdam uit de twintiger jaren. Later heeft de plaatselijke boekhandel M. van Dijk in de Kapelstraat nog enkele kaarten uitgegeven. Kort voor WO-II neemt JosPe uit Arnhem het vaandel over.
Bij het Missiehuis hadden ze zelfs een eigen drukkerij en boekhandel, waar naast de Michaels almanak, allerlei normaal drukwerk en prentbriefkaarten werden gedrukt. Maar er werden ook prentbriefkaarten verspreid van de uitgevers W & S H, zijnde Weenenk & Snel uit ’s-Gravenhage en Ern. Thill uit Brussel.
 
Missiehuis Uden. Inrijlaan.
Uitgave Boekhandel Missiehuis Sint-Willibrord, Uden.
Het Retraitehuis heeft aanvankelijk kaarten van allerlei uitgevers verspreid, zoals Teutonia uit ’s-Hertogenbosch en de al bij het Missiehuis genoemde Ern. Thill uit Brussel en W & S H. Vanaf kort voor WO-II zijn bijna alle kaarten van JosPe uit Arnhem.
De Fototechnische dienst van de K.L.M. heeft enkele kaarten met luchtfoto’s uitgegeven van het Kruisherencomplex, het Missiehuis en het Retraitehuis.
De periode tot 1945 in Volkel.
In Volkel kennen we over de periode tot 1945 ongeveer 35 prentbriefkaarten. Evenals in Uden zijn de duurste exemplaren, de gekleurde kaarten van Kunsthandel Berkers Verbunt uit Asten. Van Volkel zijn onder de nummers 476 t/m 479 vier exemplaren bekend van omstreeks 1910.
Vermeldenswaard is verder fotograaf G. Barten uit Veghel die na 1915 een aantal prentbriefkaarten heeft uitgebracht via H. v.d. Heuvel en koster W. van Hoorn. Evenals in Uden nam JosPe uit Arnhem kort voor de Tweede Wereldoorlog het heft in handen. In de beginfase was sigarenhandel H. Kremers de belangrijkste verkoper van deze kaarten.

 Prentbriefkaart nr. 477 van Berkers Verbunt: VOLKEL Molenzicht.

 

 De oude parochiekerk van Volkel op een prentbriefkaart van H.M. Prinssen uit Uden.
Na de Tweede Wereldoorlog.
Vanaf 1935 tot ongeveer 1985 verkochten bijna alle plaatselijke verkopers ansichtkaarten van JosPe uit Arnhem. Op de achterzijde van hun kaarten staat een nummer waaruit het jaar en de maand van uitgifte blijkt.
Omdat ik na mijn inventarisatie in 1983-1984 de aanvullingen van nieuwe ansichtkaarten niet consequent heb bij gehouden kan ik hierover geen aantallen noemen.
Duidelijk is wel dat de laatste decennia het versturen van ansichtkaarten steeds verder afneemt en dat naast de plaatselijke kaarten, de fantasiekaarten meer en meer de overhand krijgen. Zo kennen we bijvoorbeeld een volledig zwarte kaart met op de voozijde de tekst Uden bij nacht en op de achterzijde de veelzeggende tekst St. Petruskerk. Ik laat deze voorstelling aan uw fantasie over!

Een fantasiekaart van drukkerij Jan Rijkers Nistelrode.
Zijn vrouw had destijds een kantoorboekhandel in de Oranjepassage.

Deze prentbriefkaart geeft iets meer duidelijkheid. 

Als je dan als verzamelaar een exemplaar aan je collectie kunt toevoegen met deze tekst op de achterzijde, dan word je echt gelukkig!
De foto (tijdopname) is gemaakt op 18 mei 1925 door Frans Heines van het Missiehuis S.V.D. op de Molenheide.
 Klik hier om terug te keren naar de rubriek Uitgelicht.